Pomoce zgodne z założeniami pedagogiki Montessori

Maria Montessori stawiała otoczeniu dziecka wysokie wymagania i zwracała uwagę na to, że powinno ono być uporządkowane zgodnie z pewnymi kryteriami. Dlatego też każda sala powinna być uporządkowana w określony sposób, a umieszczone w niej pomoce zgodne z pewnymi założeniami. Otoczenie ma logiczny porządek. Zawiera się on nie tylko w tym, gdzie pomoc się znajduje i co jest obok niej, ale też w samej konstrukcji pomocy, które Maria Montessori nazywała „zmaterializowanymi abstrakcjami" i "kluczami do świata".

Rola i budowa pomocy

W otoczeniu dziecka powinny znajdować się te rzeczy, które pomagają dziecku w przejściu od myślenia konkretno-obrazowego do myślenia abstrakcyjnego. Przyjrzyjmy się, jak to się dzieje, na przykładzie pomocy, która stała się niemal symbolem filozofii Montessori, czyli różowej wieży. Jest to zestaw 10 sześcianów, największy ma krawędź o długości 10cm, a każdy kolejny jest mniejszy o 1 centymetr. Wykonane z drewna klocki mają wagę proporcjonalną do wielkości – dziecko musi się więc natrudzić, żeby przenieść największe klocki i być bardzo precyzyjnym, aby przenieść małe – to ćwiczy motorykę dużą (ruch całego ciała przy przenoszeniu dużych elementów) i małą (ruchy paluszków przy umieszczaniu małych klocków). Badając swymi zmysłami klocki, dziecko uczy się wzrokowego i dotykowego oceniania wielkości i porządkowania. Dzięki prawidłowo przeprowadzonej lekcji poznaje też abstrakcyjne pojęcia: mały – duży i stopniuje je: mały, mniejszy, najmniejszy; duży, większy, największy; mniejszy niż…, większy niż… . Wieża to także wstęp do matematyki (układu dziesiętnego) i baza dla nauki stereometrii (intuicyjnego zrozumienia jak rośnie objętość wraz ze wzrostem długości krawędzi sześcianu). Z klocków można układać wieżę w poziomie i pionie, a tylko prawidłowe ułożenie jej elementów pozwala zaspokoić potrzebę ładu i harmonii oraz dostrzec je w otoczeniu.

Czy wieżę można zastąpić powszechnie dostępnymi plastikowymi, ponumerowanymi i kolorowymi sześcianami? Nie! Przede wszystkim dlatego, że nadmiar nie służy uczeniu się. Kolorowe obrazki rozpraszają uwagę dziecka i wprowadzają barwny chaos, w którym ciężko dostrzec istotę sprawy. Twórcy takich zabawek nie przywiązują też wagi do wielkości klocków (najmniejszy ma kilka centymetrów) i materiału (plastikowe klocki są lekkie). Należy dążyć do tego, aby przedmioty, jakimi otoczone jest dziecko, było w możliwie największym stopniu bliskie temu, co proponowała włoska lekarka.

Pomoce Montessori można podzielić na kila grup, w zależności od tego, jaką przede wszystkim rolę mają pełnić.

1. Ćwiczenia dnia codziennego.

Kategoria ta zwana jest również „ćwiczeniami praktycznymi” czy „praktyką dnia codziennego”. Wszystkie te pomoce opierają się na dziecięcej potrzebie wykonywania tych czynności co dorośli, w tym czynności samoobsługowych, dlatego są to pomoce przeznaczone głównie dla dzieci w wieku przedszkolnym i są to:

• ramki garderobiane, które pozwalają dziecku ćwiczyć umiejętność wiązania, sznurowania, zapinanie różnego rodzaju zapięć,
• naczynia do przelewania wody,
• serwetki do składania,
• zestaw do czyszczenia metalu, butów,
• miejsce do tradycyjnego mycia rąk,
• zestaw do pielęgnowania kwiatów ciętych,
• miotełka, szufelka, ściereczki do wycierania kurzu, zestaw do mycia okna.

Wśród tych pomocy może się również znaleźć zestaw do szycia, cerowania, robienia na drutach czy  tkania, a także inne, doskonalące czynności domowe przedmioty. Do tej grupy można też zaliczyć wszelkie przedmioty ukazujące sens działań społecznych, takich jak lala-dzidziuś czy szafa na lalczyne ubranka.

2. Pomoce sensoryczne.

Służą budowaniu pojęć poprzez kształcenie zmysłów. Umożliwiają dziecku przejście od konkretów do abstrakcji. Zanim to jednak nastąpi, dziecko musi mieć możliwość wielokrotnego zbadania konkretu: dotknięcia, zobaczenia, posmakowania, usłyszenia, powąchania, aby wreszcie owe wrażenia zostały skojarzone z pojęciem. Materiał sensoryczny pozwala uczyć się pojęć coraz bardziej skomplikowanych i zróżnicowanych – od podstawowych nazw kolorów, po ich odcienie, ale też nazw określających zapachy, smaki, natężenia dźwięków i innych, zmysłowych pojęć.

3. Edukacja matematyczna.

Pomoce matematyczne wprowadzają dziecko w świat liczb i pojęć matematycznych oraz geometrii. Także tu obowiązuje zasada „od konkretu”, dlatego pierwsze pomoce to kolorowe beleczki, szorstkie cyfry, wrzecionka do przeliczania, czerwone żetony i kolorowe perełki. Do systemu dziesiętnego wprowadzają złote perły i karty liczbowe, a także tablice Seguina.

4. Edukacja językowa.

Pomoce umożliwiające bezbłędną naukę pisania, czytania a także poznanie gramatyki to przede wszystkim szorstki i ruchomy alfabet – pomoce, które pozwalają dobrze poznać kształt graficzny liter zanim dziecko przystąpi do samodzielnego pisania. Podpisane obrazki ułatwiają naukę czytania. Szczególną pomocą są graficzne symbole mowy, które pomagają zrozumieć gramatykę. Niezwykle ważne miejsce w pedagogice Montessori zajmują książki, których powinno być tym więcej, im starsze jest dziecko.

5. Edukacja kosmiczna.

Poznanie i zrozumienie różnych aspektów Wszechświata jest możliwe dzięki globusom, puzzlom, ale też bezpośredniemu kontaktowi z przyrodą i kolekcjonowaniu różnorodnych zbiorów: liści, kamieni, muszli. Niezwykle ważne jest też wzięcie na siebie odpowiedzialności za siebie, innych i otaczający nas świat, dlatego obserwacje, planowanie eksperymentów, analizowanie wyników oraz zapisywanie przebiegu i efektu badań to podstawa, dzięki której młody człowiek rozwija postawy proekologiczne i pokojowe.

6. Wychowanie religijne.

Dziecko powinno mieć swobodę w wyrażaniu swoich zainteresowań Bogiem i duchowością, dlatego w kąciku religijnym umieszczony zostaje krzyż, biblia, świeca oraz figurki umożliwiające odgrywanie biblijnych scenek (np. szopka).

Nieco inne pomoce przeznaczone są dla przedszkolaków, a inne dla dzieci starszych, choć są i takie pomoce, które muszą być dostępne dla dzieci starszych, aby mogły do nich wracać. W każdej pracowni Montessori musi się też znaleźć kącik z przyborami plastycznymi i kącik muzyczny, by dzieci mogły zaspokajać swoją potrzebę bycia kreatywnym.