Zasady pedagogiki Marii Montessori

Przede wszystkim trzeba pamiętać, że każde dziecko jest inne i każde realizuje swój własny plan psychologiczno-duchowego rozwoju. Jego możliwości, potencjał są zapisane w tym planie, ale ostateczny rozwój umiejętności i kompetencji w dużej mierze zależy od tego, jak wyglądać będzie jego otoczenie, które umożliwi (bądź nie) samodzielną i efektywną naukę.

Duch miłości, humanitaryzmu i tolerancji

W pedagogice Marii Montessori najważniejsze miejsce zajmuje dziecko. Ma być nie tylko podmiotem, ale też osobą, która współdecyduje o tym, jak jego edukacja ma wyglądać: czym będzie się zajmować, co go ciekawi, o czym chce się czegoś dowiedzieć, jakie zadanie da mu satysfakcję i na jakim etapie pracę skończyć.

Wychowanie młodego człowieka musi uwzględniać naturalne prawa rozwoju i fazy wrażliwe, kiedy to dziecko jest otwarte na określone bodźce i bez reszty skupia się na jednym, interesującym go zadaniu, wielokrotnie go powtarzając. Wychowanie uwzględniające naturalny rozwój i dostosowane do dziecka, doprowadzi do stanu, w którym ono samo poczuje potrzebę zdobywania wiedzy, a przyzwyczajone do skoncentrowanej pracy, weźmie odpowiedzialność za siebie: swoje działania, samodzielność, wytrwałość w dążeniu do celu, zdyscyplinowanie, a w końcu rozszerzy to na otoczenie: środowisko naturalne, innych ludzi, cały świat. Dziecko takie jest „pracowite, spokojne, zdyscyplinowane, pragnące z miłością zastosować w otoczeniu swe zdobycze”.

Inspirujące otoczenie

Otoczenie i praca z odpowiednio dostosowanym materiałem mają w pedagogice Marii Montessori podstawowe znaczenie, ponieważ są „odpowiedzią” na potrzeby dziecka i umożliwiają mu polaryzację uwagi. Ten fenomen, odkryty przez Marię Montessori, to proces długotrwałego i pełnego skupienia się na tym, co dla dziecka w danej chwili jest ważne i co pomaga mu uporządkować wiedzę o świecie, posiąść jakąś umiejętność, doskonalić się i rozwijać. Aby tak się stało, otoczenie powinno być ukształtowane zgodnie z szeregiem zasad:

1. Zasada swobodnego wyboru

To podstawowa zasada pedagogiki Montessori, trzeba ją jednak doprecyzować – nie oznacza ona, że dziecko może zajmować się czymkolwiek chce – na przykład oglądaniem telewizji czy graniem na komputerze, tablecie, telefonie. Jest to swoboda w obrębie przygotowanego otoczenia, ale to dorośli decydują, co się w nim znajduje – dziecko wybiera materiał, z którym chce pracować, czas pracy i jej tempo. Może też decydować o tym, czy wybierze sobie partnera i kto nim będzie. Tu zaczyna się największa rola nauczyciela lub rodzica, którzy muszą zadbać o zaspokojenie potrzeb rozwojowych i poznawczych: otoczenie nie może być zbyt „łatwe”, więc nudne, nie może też stawiać wyzwań, którym dziecko nie będzie potrafiło sprostać, a w efekcie zrezygnuje z próbowania. Przygotowane otoczenie musi wyzwalać ciekawość dziecka i zachęcać je do pracy. Poniższe podpunkty szczegółowo dopracowują tę zasadę.

1. a) Zasada swobodnego wyboru materiału

W miejscu pracy dziecka materiały powinny być zawsze dostępne, rozmieszczone w taki sposób, aby były widoczne (otwarte półki, a nie zamknięte szuflady czy szafki), najlepiej tematycznie.

1. b) Zasada swobodnego wyboru miejsca pracy

Przestrzeń powinna być zaaranżowana tak, aby dziecko mogło zdecydować, czy chce pracować na podłodze, przy stoliku, w wygodnym fotelu, czy może jeszcze innym miejscu (oczywiście w granicach rozsądku). Dziecko może pracować samodzielnie, w parze lub grupie – wybór należy do samych zainteresowanych, ale nie można nalegać na pracę w grupie, jeśli dziecko jest czymś zajęte.

1. c) Zasada swobodnego wyboru czasu pracy

Również decyzję o tym, jak długo i jak często sięgać po dany materiał podejmuje dziecko. Jeśli czas zajęć się kończy, a ono rozpoczęło jakieś zadanie i chce pracę kontynuować kolejnego dnia, należy mu to umożliwić (np. umieszczając karteczkę z jego imieniem na rozłożonej układance, czy umieszczając zakładkę w książce).

1. d) Zasada swobodnego wyboru formy pracy

Kiedy dziecko po raz pierwszy sięga po daną pomoc, nauczyciel służy objaśnieniem, jak z niej korzystać – taką lekcję podstawową przeprowadza się z dzieckiem indywidualnie. Następnym etapem jest samodzielna praca z materiałem, dziecko ma wówczas prawo do ciszy i spokoju – nikt mu nie może pomocy odbierać, sugerować przyspieszenia tempa czy wykonywania konkretnych zadań. Dziecko wykonuje dane zadanie tak długo, jak sprawia mu to przyjemność i jest mu potrzebne.

2. Zasada porządku

Kiedy dzieci mają tak dużą swobodę w doborze swoich zajęć, szczególnie ważne jest przestrzeganie przez wszystkich zasady porządku – każda pomoc ma swoje miejsce i musi na nie zostać odniesiona. Zanim dziecko weźmie kolejną rzecz, musi sprzątnąć poprzednią.

3. Zasada ograniczenia

Metoda Montessori nie stanowi przyzwolenia na każde zachowanie dziecka – nie może ono robić każdej rzeczy, jaka mu przyjdzie do głowy, tak jak w każdej społeczności, tak i w placówkach Montessori panują pewne ograniczenia, reguły, normy, na przykład: każda pomoc jest tylko w jednym egzemplarzu, więc jeśli dziecko chce z niej skorzystać, musi poczekać, aż inne dziecko skończy; nie można innym przeszkadzać, nie można też pomagać, jeśli ktoś tego nie chce. Dzieci zatem robią to, co je interesuje, ale zgodnie z pewnymi normami. Nie ma tu miejsca na nieprzewidywalne zachowania, spontaniczne odruchy czy przypadkowe rozwiązania (na przykład: zbudujemy z beleczek tor przeszkód i będziemy przez nie skakać).

4. Zasada izolowania trudności

Materiał został tak zaprojektowany, aby pozwalał na porządkowanie i rozumienie określonych zjawisk. Różowa wieża pomaga zrozumieć pojęcia dotyczące wielkości: duży-mały, większy-mniejszy, największy-najmniejszy, dlatego każdy kolejny klocek jest mniejszy od poprzedniego i ma ten sam kolor. Wieża nie służy do rozpoznawania kolorów, mierzenia długości czy liczenia, do tego służą inne pomoce, a każda z nich jest tak zaprojektowana, aby wyizolować daną cechę spośród innych.

5. Zasada transferu

Każda z pomocy jest tak zaprojektowana, aby stanowiła jedno z ogniw w długim łańcuchu. Każdy kolejny element zawiera cechy poprzedniego oraz jedną dodatkową trudność (na przykład kolorowe tabliczki I, II, III, IV). Nabyte w pracy z materiałem umiejętności dziecko przenosi na otoczenie - transferem jest właśnie przenoszenie cech w obrębie materiałów lub na inne elementy życia (ćwicząc przelewanie wody, dziecko sprawniej nalewa sobie soku).

6. Zasada własnego działania i powtarzania

Dziecko w naturalny sposób dąży do wykonywania czynności, które są mu potrzebne. Rolą nauczyciela jest obserwowanie dziecka z uwagą i dostrzeżenie, jaką potrzebę dziecko realizuje, ale tylko po to, aby – jeśli to możliwe – wesprzeć je w tym, a nie zabraniać mu powtarzania tego samego w kółko, na przykład, jeżeli dziecko po raz kolejny sypie do wiaderka kamyki i wysypuje je, można w jego otoczeniu umieścić inne materiały (piasek, kamyk okrągłe lub kanciasty żwir, szyszki, muszelki), ale nie nakłaniać do skorzystania z nich ani też nie namawiać do kolorowania obrazka, czy innego „ważniejszego” – w opinii opiekuna – zadania.

7. Zasada samokontroli

Każdy materiał jest opracowany tak, aby dziecko mogło samodzielnie sprawdzić, czy dobrze wykonało zadanie. Jeśli popełniło błąd, może odnaleźć przyczynę pomyłki. Zasada ta pozwala na wyeliminowanie zbędnej oceny: dziecko nie potrzebuje, pochwał, dezaprobaty, stopni, kolorowych serduszek do tego, aby pracować i samodzielnie korygować własne błędy.